Την ψυχήν εταύτιζεν ο Πυθαγόρας προς τον αριθμόν ό,τι δηλαδή ήτο ο αριθμός δια τα άλλα πράγματα, ήτο η ψυχή δια το σώμα. Περαιτέρω δε ώριζε την ψυχήν ως την αρμονίαν του σώματος.
Ενώ δε κατά την μαρτυρίαν του Αριστοτέλους δεν εχώριζε τον αριθμόν από τα πράγματα, την ψυχήν εχώριζε και διέστελλεν αυτήν του σώματος.
Ετοποθέτει δε αυτήν από της καρδίας μέχρι του εγκεφάλου. Και τα μεν εν τη καρδία μέρη αυτής ωνόμαζε θυμόν, τα δε εν τω εγκεφάλω νουν. Όχι δε μόνον εχώριζε την ψυχήν από του σώματος, αλλά και έλεγεν αυτήν αθάνατον. Έτι δε ότι ενεκλείσθη υπό του Θείου εν τω σώματι, καθώς εν ειρκτή.
Τα ανωτέρω βεβαίως αντιφάσκουν προς άλληλα· διότι ή είναι η ψυχή αριθμός και αρμονία, επομένως εξαρτάται εκ του σώματος και δεν δύναται να χωρισθή και να εξέλθη από αυτό ή είναι αθάνατος και επομένως χωρίζεται από το σώμα και απαλλάσσεται τούτου, ώσπερ εν ειρκτή ευρισκομένη. Η αντίφασις όμως είναι φαινομενική διότι ο μεν θυμός εξαρτάται εκ του σώματος και δεν δύναται να χωρισθή τούτου, ο δε νους (ή το πνεύμα) χωρίζεται του σώματος και είναι αθανής και αγήρως.
Η ψυχή, λοιπόν, κατά τον Πυθαγόραν, είναι αθάνατος. Με την αθανασίαν δε της ψυχής συνδέεται και η περί μετεμψυχώσεως ή μετενσαρκώσεως δοξασία αυτού. Επίστευε δηλαδή, ως εδιδάχθη μυηθείς εις τα Ορφικά και εις άλλα μυστήρια, ότι η ψυχή απαλλασσόμενη του σώματος, εάν μεν έχη διαγάγει μετά του σώματος βίον αγνόν, ανέρχεται καθαρά, περιφερόμενη εις τους αιθέρας και διάγει άνευ του σώματος εν υψηλοτέρω κόσμω, μέχρις ότου ενωθή προς το Θείον. Εάν δε δεν έζησε βίον αγνόν και εξέλθη του σώματος ακάθαρτος, δεσμεύεται εις άλλο σώμα, μετενσαρκούται, μέχρις ότου ή εξαγνισθή ή απέλθη εις τον Τάρταρον προς τιμωρίαν. Αύτη δε αντιστοιχεί, κατά τον Πυθαγόραν προς την ηθικήν ιδέαν της ανταποδόσεως.
Ούτω η μετεμψύχωσις ή μετενσάοκωσις, η οποία προϋποθέτει αθανασίαν της ψυχής, έστω ατελή, είναι έννοια θρησκευτική συγχρόνως και ηθική. Αποτελεί αύτη σπουδαίαν πρόοδον, διότι ενταύθα η ψυχή δεν συγχέεται προς το σώμα, αλλά διαστέλλεται και αποχωρίζεται αύτη από εκείνο.
Προς την μετεμψύχωσιν συνδέεται και η δοξασία του Πυθαγόρου περί του μεγάλου ενιαυτού, τον όποιον ο Πυθαγόρας υπελόγιζε χιλιετή. Κατά τούτον δηλαδή η πορεία του κόσμου προχωρεί μέχρι του χιλιοστού έτους, μετά την πάροδον του οποίου επαναλαμβάνεται η πρότερα πορεία ακριβέστατα μέχρι και των μικρότερων λεπτομερειών. Πυθαγορική είναι επίσης η πίστις εις θεούς, εκ των οποίων εξόχως ελάτρευε τον πατέρα του — ως επίστευεν — Απόλλωνα, και εις δαίμονας. Ως τοιούτους δε επίστευε τας εν τω αίθερι, ήτοι εν υψηλοτέρω κόσμω, περιφερομένας ψυχάς, μετά την απαλλαγήν αυτών εκ του σώματος. Εις καθαράν περί Θεού έννοιαν δεν παραδίδεται ότι έφθασεν ο Πυθαγόρας, καίτοι εταύτιζε το θείον προς την Μονάδα. Όπως δε εις τον μικρόκοσμον, ήτοι τον άνθρωπον, η ψυχή είναι το κινούν αίτιον, ούτω και εις το σύμπαν το κινούν αίτιον είναι ο Θεός, τον όποιον συμβολικώς παριστά δια της Μονάδος. Ούτω παρά την Μονάδα, δηλαδή το εν τω κέντρω πυρ, ετοποθέτει την μεταφυσικήν Μονάδα, τον Θεόν. Τας περί ψυχής δοξασίας του ο Πυθαγόρας ανέπτυσσεν εις τα απόρρητα αυτού (περί του κόσμου, περί της φύσεως και περί ψυχής).
Εγκυκλοπεδικό λεξικό «ΗΛΙΟΥ»
