Ανάλογοι προς την κοσμοθεωρίαν του Πυθαγόρου είναι και αι πρακτικαί τάσεις αυτού. Όπως δηλαδή τάξις και αρμονία κρατεί εις τα σύνολον του κόσμου, ούτω και η ηθική διδασκαλία του Πυθαγόρου σκοπόν έχει να καταστήση τον βίον των ανθρώπων ως ατόμων και μελών της κοινωνίας εύκοσμον και αρμονικόν. Αλλά τούτο επιτυγχάνεται μόνον δια της αρετής.
Της αρετής δε μέρη διέκρινεν ο ημέτερος φιλόσοφος τρία, ήτοι: την σωφροσύνην, την δικαιοσύνην και την ανδρείαν.
Και η μεν σωφροσύνη αφορά πρωτίστως αυτά καθ’ εαυτό το άτομον, η δε δικαιοσύνη έχει σχέσιν προς την κοινωνίαν. Η μεν πρώτη καθιστά τους ανθρώπους ως άτομα ενάρετους, η δε ετέρα καθιστά τους ανθρώπους ενάρετους ως μέλη της κοινωνίας.
Η δε ανδρεία είναι το όργανον, το μέσον, δια του οποίου ο άνθρωπος επιτυγχάνει αμφότερα. Διότι άνευ της ανδρείας ούτε την σωφροσύνην δύναται τις να επιτύχη, ούτε την δικαιοσύνην.
Όπως δε εις άλλα πεδία ο Πυθαγόρας δεν εστάθη μόνον εις την θεωρίαν, αλλ’ επεζήτησε την πράξιν, την εφαρμογήν, ούτω και εις το ηθικόν πεδίον.
Ο Πυθαγόρας έδιδεν ευρύτερον πλάτος ή ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης εις την έννοιαν «σωφροσύνη», εάν λάβωμεν υπ’ όψιν όσα απήτει παρά των νέων. η παιδαγωγική του. Απήτει δηλαδή όχι μόνον «μὴ ἐπτοῆσθαι περὶ τὰς ἐπιθυμίας, ἀλλ’ ὀλιγώρως ἔχειν», άλλα και εχεμύθεια, παντελή σιωπήν επί πολλάς ώρας και επί πολλά έτη, καταφρόνησιν πλούτου και δόξης, ανυπόκριτον σεβασμόν προς τους πρεσβυτέρους και, άπλαστον ομοιότητα και φιλοφροσύνην προς τους ομήλικας, φιλίαν προς πάντας, φιλοπατρίαν, κατάπνιξιν οργής και πάσης αψιθυμίας και πάθους, πραότητα και ηρεμότητα, πειθαρχίαν και φιλομάθειαν και τέλος το αληθεύειν. Τοιαύτην εννοεί την σωφροσύνην ο Πυθαγόρας και ως τοιαύτη καθιστά ημάς αγνούς και φέρει ημάς προς την τελειότητα, η οποία είναι χαρακτηριστικόν των μεγάλων μυστών. Προς την ιδέαν της τελειότητας σχετίζεται και η ιδέα της αγάπης, η όποια ευρίσκεται εις την παροιμιώδη φιλίαν, την οποίαν απήτει και εις την οποίαν ήσκει τους μαθητάς του ο Πυθαγόρας. Παράδειγμα δε τοιαύτης φιλίας μέχρις αυτοθυσίας αναφέρομεν εν και μόνον: το γνωστότατον του Δάμωνος και Φιντίου, Πυθαγορείων. Κατά ταύτα, τόσον η ιδέα της τελειότητος όσον και η της αγάπης υπάγονται εις την σωφροσύνην, ως εννοεί ταύτην ο Πυθαγόρας. Αλλ’ ίνα επιτευχθούν πάντα ταύτα, απαιτείται ανδρεία μεγάλη διότι ο άνθρωπος δια να απόκτηση την σωφροσύνην δέον να κατανίκηση εχθρούς πολλούς και μεγάλους. Η ανδρεία δίδουσα πάντοτε την νίκην απέναντι των πολλαπλών τούτων εχθρών καθιστά ημάς ελευθέρους εσωτερικώς και πειθαρχικούς εις την φωνήν της συνειδήσεως. Ούτω δε η ανδρεία είναι προϋπόθεσις της σωφροσύνης και περαιτέρω άνευ της ανδρείας δεν νοείται σωφροσύνη. Η δε δικαιοσύνη, το τρίτον τούτο μόριον της αρετής έχει σχέσιν προς την κοινωνίαν. Άνθρωπος κατά μονάς ζων, ως άλλος Ροβινσών, δύναται να άσκηση την σωφροσύνην, ουχί όμως και την δικαιοσύνην, διότι ο δίκαιος είναι δίκαιος, προς τι δεύτερον πρόσωπον. Πώς λοιπόν εννοεί την δικαιοσύνην και πώς επεδίωξε την άσκησιν αυτής εν τη κοινωνία διδάσκουν «αι κοινωνικαί και πολιτικαί αντιλήψεις του Πυθαγόρου».
Αυτά είναι, κατά τον Πυθαγόραν, τα μέρη της αρετής, την οποίαν ως αρμονίαν χαρακτηρίζει.
Τοιαύτη είναι η ηθική διδασκαλία του Πυθαγόρου. Προς αυτήν δε σχετίζεται και η περί ανταποδόσεως ηθική ιδέα, η οποία οδηγεί ημάς προς τας περί ψυχής δοξασίας και τας θρησκευτικός τοιαύτας του μεγάλου τούτου σοφού.
Εγκυκλοπεδικό λεξικό «ΗΛΙΟΥ»
