Εάν διέλθωμεν την ιστορίαν της παιδαγωγικής, θα εύρωμεν πρώτον το όνομα του Πυθαγόρου μεταξύ των μεγάλων Ελλήνων παιδαγωγών, Επειδή λοιπόν είναι ο αρχαιότερος μετά τον Όμηρον Έλλην παιδαγωγός, είναι άξιος μεγίστης προσοχής, διότι τα διδάγματα του ισχύουν και σήμερον ακόμη.
Ο Πυθαγόρας ως φιλόσοφος, πρώτος εχώρισε και διέστειλε την ψυχήν του σώματος και ετοποθέτησε ταύτην από της καρδίας μέχρι του εγκεφάλου· ωνόμασε δε τα εν τη καρδία μέρη αυτής θυμόν, τα δε εν τω εγκεφάλω νουν (Διογ, Λαέρτ VIII, 30). Κατά την θεωρίαν ταύτην, η παιδευτική σοφία του μεγάλου τούτου διδασκάλου απέβλεψεν εις την κατάρτισιν του σώματος αφ’ ενός και εις την κατάρτισιν του νου (ή της διανοίας) και της ψυχής εν γένει αφ’ ετέρου. Προχωρών περαιτέρω ο Πυθαγόρας διέκρινε την ψυχήν του παιδός από την του νεανίσκου και διάφορον ήθελε την αγωγήν των δύο τούτων ηλικιών. Ωσαύτως αναλόγως της φύσεως και της διανοητικής ικανότητος εκάστου παρέχων την «ἐπιβάλλουσαν τῆς σοφίας μοῖραν», εγένετο ο ευρετής της ατομικής διδασκαλίας.
Και πρώτον περί της αγωγής του σώματος. Πιστεύων ότι η εν τω σώματι τεθείσα υπό του θείου ψυχή (Πλάτ. Φαίδων 62 Β) ενεργεί κατ’ ανάγκην δια του σώματος, ήθελε τούτο να είναι υγιές, ίνα υπηρέτη την ψυχήν προθύμως. Συμβάλλονται δε προς υγείαν και θεραπείαν του σώματος η δίαιτα και η γυμναστική, την οποίαν διέκρινεν εις περιπάτους, εις αγωνίσματα και ελευθέρας ασκήσεις, εις αθλητικάς τοιαύτας και εις λουτρά. Η δε δίαιτα, ην ο Πυθαγόρας επέβαλλεν, ώριζε την μεσημβρίαν μεν μέλι και ψωμί, το βράδυ δε ψωμί, λάχανα, ψάρια και διάφορα άλλα φαγητά, σπανίως δε κρέας, και ολίγον οίνον. Ταύτα δια τους ηυξημένους την ηλικίαν, διότι εις την παιδίκήν και εφηβικήν ηλικίαν ήσαν αυστηρώς απηγορευμένο το κρέας και ο οίνος. Έτσι ο Πυθαγόρας συνδυάζων την δίαιταν με τας σωματικάς ασκήσεις, καθίστα το σώμα ικανόν υπηρέτην της ψυχής. Πρώτον αίτημα της Πυθαγορείου παιδαγωγικής είναι η εξ απαλών ονύχων καθοδήγησις του παιδιού προς την σοφίαν και την σωφροσύνην, ήτοι προς την απόκτησιν γνώσεων, και μόρφωσιν ήθους και χαρακτήρος, τα όποια οδηγούν τον άνθρωπον εις την ευδαιμονίαν. Ως πρώτην δε φροντίδα δια την αγωγήν της ψυχής ώριζε την επιμέλειαν των αισθήσεων, η οποία εδίδασκεν ότι επιτυγχάνεται, εάν το παιδί βλέπη σχήματα και εικόνας ωραίας και εάν ακούη ρυθμούς και μέλη ωραία. Ιδιαιτέρως δε ετίμα την διά μουσικής παίδευσιν και την μουσικήν ως κύριον μάθημα είχε καθ’ όλας τας ηλικίας, καθόσον «διὰ τῆς μουσικῆς εύκόλως εἰς τὰ ἀναντία προέτρεπε καὶ περιήγε τὰ τῆς ψυχῆς πάθη». Με την ανάπτυξιν των παίδων ήρχιζε και η διδασκαλία η οποία ως σκοπόν είχε την σοφίαν και την σωφοοσύνην. Κατ’ αρχάς απλαί φράσεις και ερωτήσεις τοιαύται ώστε να απαντούν οι παίδες, έπειτα περισσότερον δύσκολοι φράσες, ιδίως συμβολικαί, και ερωτήσεις ανάλογοι προς την ηλικίαν των διδασκομένων. Έτερον κύριον μάθημα είχε την αριθμητικήν, ακόμη δε μέχρι σήμερον απανταχού του κόσμου είναι γνωστός ο Πυθαγόρειος πίναξ (1X1 .. .9X9).
Ομοίως την κάθαρσιν της διανοίας συγχρόνως και της όλης ψυχής επεδίωκεν από της παιδικής ηλικίας δια ποικίλων άλλων τρόπων. Απήτει δηλαδή παρά των παίδων και νέων αποχήν εμψύχων και άλλων τινών φαγητών, εχεμυθίαν, παντελή σιωπήν επί πολλάς ώρας καθ’ εκάστην και επί πολλά έτη, αοινίαν, ολιγοσιτίαν και ολιγοϋπνίαν, καταφρόνησιν πλούτου και δόξης, ανυπόκριτον σεβασμόν προς τους πρεσβυτέρους και άπλαστον ομοιότητα και φιλοφροσύνην προς τους ομήλικας, φιλίαν προς πάντας, δίαιταν, φιλοπατρίαν, κοτάπνιξιν οργής και πάσης επιθυμίας και πάθους, πραότητα και ημερότητα, πειθαρχίαν και φιλομάθειαν. Πάντα ταύτα εν συνδυασμώ προς τας γυμναστικάς εν γένει ασκήσεις διέπλαττον χαρακτήρας τοιούτους, οποίους η Πυθαγόρειος παιδαγωγική απήτει.
Εγκυκλοπεδικό λεξικό «ΗΛΙΟΥ»
