Η γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στη Δήλο και στην Πομπηία εξελίσσεται σε μια πρότυπη εισαγωγή τεχνογνωσίας και ανταλλαγή εμπειρίας. Είναι το αποτέλεσμα του τριμερούς πρωτοκόλλου συνεργασίας ανάμεσα στην Πομπηία, στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και στην Εφορεία Κυκλάδων, με τη σθεναρή υποστήριξη του Μάσιμο Οζάνα, διευθυντή του αρχαιολογικού χώρου της Πομπηίας, που επέτυχε να εξασφαλίσει ευρωπαϊκή χρηματοδότηση.
«Η σχέση μας με τη Δήλο αρχίζει το 1873, αλλά η σχέση αυτή σταδιακά αλλάζει». Ο Αλεξάντρ Φαρνού, διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, προβληματίζεται σοβαρά για το μέλλον της Δήλου. «Υπάρχει ένα θέμα επείγον και αυτό έχει να κάνει με τη συνολική αντιμετώπιση των πολλών προβλημάτων. Χρειαζόμαστε ένα master plan». Το παράδειγμα της Πομπηίας μπορεί να προσφέρει λύση.
Η γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στη Δήλο και την Πομπηία εξελίσσεται σε μια πρότυπη εισαγωγή τεχνογνωσίας και ανταλλαγή εμπειρίας. Είναι το αποτέλεσμα του τριμερούς πρωτοκόλλου συνεργασίας ανάμεσα στην Πομπηία, τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και την Εφορεία Κυκλάδων, με τη σθεναρή υποστήριξη του Μάσιμο Οζάνα, διευθυντή του αρχαιολογικού χώρου της Πομπηίας, που επέτυχε να εντάξει τα περίπλοκα ζητήματα συντήρησης και ανάδειξης του χώρου σε ειδικά προγράμματα και να εξασφαλίσει ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Η Πομπηία ήταν σε κακή κατάσταση αλλά, χάρη στα ευρωπαϊκά κονδύλια (άνω των 100 εκατ. ευρώ), σταδιακά μεταμορφώνεται και παραδίδει τα μνημεία της αναστηλωμένα το ένα μετά το άλλο. Συνδυασμός οράματος, επιστημονικής γνώσης και τεχνοκρατικής επάρκειας.
Πριν από περίπου 10 χρόνια οι Λέοντες της Δήλου μεταφέρθηκαν στον χώρο του μουσείου. Στη θέση τους τοποθετήθηκαν αντίγραφα.
Πριν από λίγες ημέρες, ο Μάσιμο Οζάνα ήταν και πάλι στη Δήλο, μαζί με συνεργάτες του και τον διευθυντή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών Αλεξάντρ Φαρνού, καθώς και τον έφορο Κυκλάδων Δημήτρη Αθανασούλη. «Ο Μάσιμο Οζάνα μας είχε καλέσει στην Πομπηία», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού, «και εκεί είχαμε ξεναγηθεί λεπτομερώς. Είχαμε διαπιστώσει με τα δικά μας μάτια τα προβλήματα, πολλά από τα οποία είναι κοινά. Εκεί όμως κατεβλήθη τεράστια προσπάθεια για την εξασφάλιση μιας γενναίας ευρωπαϊκής χρηματοδότησης». Ζητούμενο είναι μέσα από τη στενή ανταλλαγή εμπειρίας και γνώσης με την Πομπηία να μπορέσει η Δήλος να συγκροτήσει τον δικό της πλήρη φάκελο, ο οποίος να πληροί τις προϋποθέσεις ώστε να αιτηθεί χρηματοδότηση είτε από ευρωπαϊκά προγράμματα είτε από ελληνικά ιδρύματα.
Ιστορική σύνδεση
Οι γνωριμίες σε επίπεδο ερευνητικού προσωπικού ανάμεσα σε Δήλο και Πομπηία και η απόκτηση εμπειρίας είναι ήδη ένα κεφάλαιο κομβικής σημασίας, καθώς όλα απαιτούν χρόνο ωρίμανσης. Πέρα από το τεχνοκρατικό και ερευνητικό επίπεδο, η Δήλος και η Πομπηία συνδέονται και ιστορικά. «Ηταν και οι δύο πόλεις σπουδαίες για το εμπόριο», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού. «Η Δήλος προγενέστερη, γύρω στο 200 π.Χ., και η Πομπηία, μεταγενέστερη, γύρω στον 1ο αιώνα μ.Χ., παρ’ όλα αυτά είναι γνωστό ότι είχε υπάρξει πυκνή ανταλλαγή σε ένα πρώιμο δίκτυο παγκοσμιοποίησης. Αλλωστε, η Πομπηία ήταν γνωστή ως δεύτερη Δήλος». Ηδη, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών υποστηρίζει ερευνητικά προγράμματα για τη σύγκριση Πομπηίας και Δήλου. «Υπάρχει ένα πρόγραμμα σύγκρισης των εργαστηρίων που υπήρχαν σε σπίτια», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού. «Οικιακά οινοποιεία ή υφαντήρια». Είναι μια ομάδα από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Ρώμης που ερευνά την περίπτωση της Δήλου, μέσα από το δίκτυο των αρχαιολογικών σχολών που εποπτεύει το γαλλικό κράτος.
Ελάχιστοι τουρίστες φθάνουν στα πιο απομακρυσμένα σημεία του νησιού.
Μεγάλοι εχθροί, το νερό και η υγρασία
Ως τα πρόσφατα χρόνια το κύριο μέλημα για τη Δήλο (αλλά και για το σύνολο των αρχαιολογικών χώρων) ήταν η έρευνα, οι ανασκαφές, οι μελέτες και οι δημοσιεύσεις. «Σταδιακά, όμως, η δουλειά του αρχαιολόγου άλλαξε», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού, που ως διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής έχει εποπτεία πάνω σε πολλούς ακόμη σημαντικούς χώρους (Δελφοί, Φίλιπποι, Θάσος, Μάλια, κ.ά).
«Ο προβληματισμός προχώρησε και συμπεριέλαβε το μέλλον των ευρημάτων που γεμίζουν τις αποθήκες. Αλλά και πάλι, το πρόβλημα είναι τόσο μεγάλο και σύνθετο, που το ερώτημα πλέον αφορά το μέλλον της Δήλου όπως και κάθε αρχαιολογικού χώρου. Το θέμα δεν είναι απλώς η προστασία των αντικειμένων αλλά η τεράστια πίεση που ασκείται πάνω στα ίδια τα μνημεία από τον τουρισμό και τις καιρικές συνθήκες. Το ζήτημα είναι τόσο μεγάλο, που μας πιέζει να απαντήσουμε στο ερώτημα αν θα πρέπει να συνεχίζουμε τις ανασκαφές χωρίς να έχουμε πρώτα αντιμετωπίσει τα προβλήματα που συνεχώς διογκώνονται». Είναι ένα ερώτημα που κανείς δεν έχει δικαίωμα να αγνοήσει.
Η Πομπηία αντιμετώπιζε παρόμοια προβλήματα με αυτά της Δήλου. Διάβρωση, έλλειψη πόρων.
Στη Δήλο, ειδικά, οι συνθήκες είναι σκληρές. «Είναι ένα νησί εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στην αρχαιολογία με μόνους κατοίκους τούς φύλακες και τους συντηρητές», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού. «Αλλά το τεράστιο πρόβλημα είναι η υγρασία. Οπως παντού στη Μεσόγειο, έτσι και στη Δήλο, η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει. Στη μικρή και εύθραυστη κλίμακα της Δήλου αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις. Από το 1986 έχω δει μεγάλη διαφορά. Η θάλασσα σκεπάζει σταδιακά την ακτή. Από τα τέσσερα σπίτια που λειτουργεί η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, ένα από αυτά βρίσκεται πλέον ακριβώς στην ακτογραμμή, ενώ πριν από 30 χρόνια ήταν σε απόσταση τριών μέτρων». Αυτά τα μικρά οικήματα, χτισμένα στις αρχές του 20ού αιώνα, είναι απαραίτητοι χώροι φιλοξενίας αλλά και συντήρησης. «Λειτουργούν από τον Μάρτιο έως τον Οκτώβριο, κλείνουν τον χειμώνα και κάθε άνοιξη απαιτούν μιας εβδομάδας εργασίες. Χωρίς δέντρα και βλάστηση, η Δήλος είναι ανοικτή στον ήλιο και τον άνεμο». Ο βράχος από γρανίτη διαβρώνεται και μετατρέπεται σε άμμο που με τον αέρα γίνεται σκόνη. Η σκόνη αυτή τρίβει τα μάρμαρα και τα αλλοιώνει. Για τον λόγο αυτόν πριν από περίπου δέκα χρόνια οι περίφημοι Λέοντες της Δήλου μεταφέρθηκαν από την Εφορεία Κυκλάδων στον προστατευμένο χώρο του μουσείου. «Αρκεί να συγκρίνει κανείς τις φωτογραφίες από την ανασκαφή που τους έφερε στο φως πριν από 100 χρόνια».
Η αύξηση των βροχοπτώσεων στις Κυκλάδες έχει αναγάγει και το γλυκό νερό που λιμνάζει σε εχθρό. Στην αρχαιότητα, η Δήλος είχε ακόμη και λίμνη, αλλά σήμερα λιμνάζοντα ύδατα προκαλούν μεγάλες καταστροφές. «Προλαβαίνουμε μόνο τα επείγοντα», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού.
Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα άνω των 100 εκατ. ευρώ έχει αλλάξει την κατάσταση, όπως φαίνεται και από την αναστηλωμένη οικία.
Σκληρή εργασία για ένα master plan
Η ρεαλιστική κατανόηση του διεθνούς περιβάλλοντος, της τουριστικής αγοράς αλλά και των ευκαιριών για την εθνική οικονομία και την τοπική κοινωνία, είναι ένα πλέγμα γνώσης και δράσης απαραίτητο για τον σχεδιασμό της επόμενης ημέρας. «Η ελληνική πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να επιδράσει θετικά στο σύνολο της οικονομίας. Δεν είναι ένας ξεχωριστός κόσμος», λέει ο Αλεξάντρ Φαρνού. «Ωφελημένοι θα είναι όλοι. Οι επισκέπτες, η τουριστική αγορά και η τοπική οικονομία». Ειδικά για τη Δήλο είναι απαραίτητο να υπάρχουν διευκολύνσεις για τον επισκέπτη. Για να γυρίσει κανείς όλα τα αξιοθέατα που προσφέρει ο αρχαιολογικός χώρος απαιτούνται τέσσερις ώρες, αλλά ελάχιστοι το επιχειρούν. Το ωράριο κατά τη θερινή περίοδο είναι τυπικά 8 π.μ. – 8 μ.μ. αλλά το τελευταίο καραβάκι επιστρέφει στη Μύκονο στις 5 μ.μ. εκτός αν υπάρχει κρουαζιέρα. Δεν υπάρχει εξειδικευμένος σχεδιασμός.
Η εμπειρία της Πομπηίας και ο δίαυλος επικοινωνίας με αυτόν τον μείζονα προορισμό της Ιταλίας θέτει το πλαίσιο ενός υποδείγματος. Η εξασφάλιση υψηλής χρηματοδότησης απαιτεί σκληρή εργασία για συγκρότηση master plan, τεχνογνωσία και σταθερότητα με άξονα το μεγάλο κάδρο, δηλαδή τον κεντρικό στόχο.
Η χορηγία ύψους 550.000 ευρώ εκ μέρους του Ιδρύματος Κανελλόπουλου για την αναστήλωση τμήματος της Στοάς του Φιλίππου Ε΄ (προκαταρκτική μελέτη Κων. Ζάμπα) δείχνει τον δρόμο. «Η Δήλος χρειάζεται χορηγίες. Ισως και χορηγούς που θα υιοθετήσουν κάποια μνημεία της», έγραφε η Γιώτα Συκκά σε ρεπορτάζ για την «Κ» στις 12.04.17. «Η στοά, το αρχαίο θέατρο, η συντήρηση και η ανάδειξη των ερειπίων, ο ναός του Απόλλωνα απαιτούν 20 εκατ. ευρώ και άλλα 20 εκατ. για ένα νέο μουσείο. Αυτά θα είναι η αρχή». Σύμφωνα με τον Αλεξάντρ Φαρνού, η εκπόνηση master plan για τη Δήλο είναι ζήτημα άμεσης προτεραιότητας, που θα οδηγήσει σε μια συνολική αντιμετώπιση των πολλών και διαφορετικών προβλημάτων σε βάθος χρόνου. Ενδιαφέρον υπάρχει και από τον ιδιωτικό τομέα, αλλά θα πρέπει να υπάρχει σωστή προεργασία.
Τα προγράμματα ευρωπαϊκής χρηματοδότησης εξασφαλίζονται πλέον με άλλη λογική που δεν αφορά ούτε περιορίζεται σε αναστηλώσεις μνημείων, όσο σημαντικά και να είναι αυτά. Απαιτείται ολιστική προσέγγιση, συνέργεια δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, άνοιγμα θέσεων εργασίας, σύνδεση με τοπική επιχειρηματικότητα και εξασφάλιση βιωσιμότητας έργου με απαράβατο όρο τη διατήρηση του ποιοτικού ελέγχου. Σε αυτά τα δεδομένα, οι Ελληνες εκπαιδεύονται ή οφείλουν να εκπαιδευθούν ούτως ώστε να μπορούν να ωφεληθούν τα μέγιστα από προγράμματα στα οποία θα μπορούσε να συνδεθούν με τη βοήθεια των Περιφερειών. Αλλά βεβαίως, υπάρχουν και τα μεγάλα ελληνικά ιδρύματα που είναι πάντα αρωγοί σε θέματα εθνικής ανάπτυξης.
