Ο πρώτος που ίδρυσε και εισήγαγε τα Μυστήρια στην Ελλάδα θεωρείται ο ιερός Ορφέας όπως πολλοί μας μαρτυρούν.
«Πρῶτος Ὀρφεύς Μυστήρια θεῶν παρέδωκεν, ὄθεν καί θρησκεία τά Μυστήρια καλεῖται ἀπό τοῦ Θρακός Ὀρφέως».
Ο Αριστοφάνης αναφέρει στους Βατράχους «Ὀρφεύς μέν γάρ τελετάς δ’ ἡμῖν κατέδειξε φόνον τ’ ἀπέχεσθαι».
Ο Παυσανίας επίσης (ΙΧ 30) αναφέρει «Ὀρφεύς επί μέγα ἦλθεν ἰσχύος οἷα πιστευόμενος εὑρηκέναι τελετάς θεῶν καί ἔργων ἀνοσίων καθαρμούς, νόσων τε ἰάματα καί τροπάς μηνυμάτων θείων».
Ο Δαμάχης στην ανθολογία του λέει για τον Ορφέα «Ὃς ποτε καί τελετάς μυστηρίδας εὕρετο Βάκχου».
Ο Ευριπίδης (Ρήσος) λέει «Μυστηρίων τε τῶν ἀπορρήτων φάνας ἔδειξεν Ὀρφεύς».
Ο Αθηναγόρας αναφέρει «Ὀρφεύς τά ὀνόματα τῶν θεῶν πρῶτος ἐξεῦρε καί τάς γενέσεις διεξῆλθε, ὡς καί ὅσα ἕκαστος πέπρακται εἶπε· καί πεπίστευται παρ’ αυτοῖς ἀληθέστερον θεολογεῖν, ᾧ καί Ὅμηρος τά πολλά καί περί τῶν θεῶν μάλιστα ἕπεται…».
Στην πραγματικότητα από την εποχή των Πελασγών ήδη στον Ελληνικό χώρο λειτουργούσαν τα Καβείρια Μυστήρια, όπως ο Στράβων αναφέρει (Χ 473) «μάλιστα μέν οὖν ἐν Ἴμβρῳ καί Λήμνῳ τούς Καβείρους τιμᾶσθαι συμβέβηκεν». Τα Μυστήρια αυτά παρελήφθησαν από τους Πελασγούς, όπως βεβαιώνει ο Ηρόδοτος (11.51) λέγοντας «ὅστις δέ τά Καβείρων ὄργια μεμύηται, τά Σαμοθρήικες ἐπιτελέουσι παραλαβόντες παρά Πελασγών, οὗτος ἀνήρ οἶδε τί λέγω· τήν Σαμοθρηίκην οἴκεον πρότερον Πελασγοί οὗτοι, οἳ περ Ἀθηναίοισι σύνοικοι ἐγένετο, καί παρά τούτων Σαμοθρήικες τά ὄργια παραλαμβάνουσι».
Ο Αριστείδης επίσης λέει «Κάβειροι δαίμονες περί τήν Ρέαν οἰκοῦντες τήν Σαμοθράκην».
Και ο Στράβων προσθέτει (Χ 471-472) «καί τινα τῶν ὀνομάτων, ἄ τούς προπόλους καί χορευτάς και Θεραπευτάς τῶν ἱερῶν ἐκάλουν Καβείρους καί Κορύβαντας καί Πάνας καί Σατύρους καί Τιτύρους, τούς Κορύβαντας τούς αὐτούς τοῖς Καβείροις ὄντας».
Ο Ορφέας όμως στηριζόμενος στους Κάβειρους συστηματοποίησε την αρχαιότατη θρησκεία των Πελασγών, και την κατέγραψε συνθέτοντας Κοσμογονία και Θεογονία.
Γιατί μας λέγετε για τον Ορφέα ότι αυτός εφεύρε τα γράμματα, όπως το αναφέρει ο Αλκιδάμας λέγων «Γράμματα πρῶτον Ὀρφεύς ἐξήνεγκε παρά Μουσῶν μαθών, ὡς καί τά ἐπί τῷ μνήματι αὐτοῦ δηλοῖ επιγράμματα· Μουσάων πρόπολον τῇ δ’ Ὀρφέα θρῆκες ἔθικον, ὅν κτάνεν ὑψιμέδων Ζεύς ψολόεντι βέλει, Οἰάγρου φίλον υἱόν, ὅς Ἡρακλῆ ἐξεδίδαξεν, εὑρών ἀνθρώποις γράμματα καί σοφίαν». (Τα γράμματα πρώτος ο Ορφέας ανακάλυψε, αφού τα έμαθε από τις Μούσες, όπως δηλώνουν τα επιγράμματα επάνω στο μνήμα του· τον προφήτη των Μουσών Ορφέα εδώ έθαψαν οι Θράκες, τον οποίο εφόνευσε ο βασιλεύων στα ύψη Ζεύς με αιθαλώδες βέλος, τον αγαπητό υιό του Οιάγρου, ο οποίος εδίδαξε τον Ηρακλή και εφεύρε για τους ανθρώπους γράμματα και σοφία.)
Αλλά και ο Πρόκλος στον Τίμαιο του Πλάτωνα λέει «Ἅπασα γάρ ἡ παρ’ Ἕλλησι θεολογία τῆς ὀρφικής ἔστι μυσταγωγίας ἔκγονος· πρῶτον μέν Πυθαγόρου παρ’ Ἀγλαοφάμω τά περί θεῶν ὄρια διδαχθέντος, δεύτερον δέ Πλάτωνος ὑποδειξαμένου τήν παντελῆ περί τούτων ἐπιστήμην ἐκ τε τῶν πυθαγορείων καί τῶν Ὀρφικῶν γραμμάτων».
Και βεβαίως υπάρχει αμφισβήτηση για την γνησιότητα των αποδιδόμενων έργων στον Ορφέα, πλην όμως το πιθανότερο είναι αυτός ο ίδιος να μην έγραψε τα έργα αυτά, αλλά να διατύπωσε αυτά τα δόγματα. Όπως και ο Αριστοτέλης στο Περί ψυχής (1,5) αναφέρει, κατά την γνώμη του τα έπη που εμφανίζονται ως του Ορφέα δεν είναι μεν γνήσια, αλλά είναι τα δόγματα δικά του και ο Ονομάκριτος τα διατύπωσε αργότερα σε έπη.
Λογικό πάντως είναι να συμπεράνουμε, ότι αυτός έγραψε τουλάχιστον τυπικό μυήσεως στα Ορφικά Μυστήρια. Και πρώτα ίδρυσε τελεστήριο ο Ορφέας στα Λίβηθρα της Πιερίας χώρας, παρά τον Αλιάκμονα ποταμό, πλησίον της Μακεδονίας από εκεί ο Ορφισμός διαδόθηκε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπως στην Μακεδονία, Βοιωτία, Ελικώνα, Θεσπιάς, Θήβα, Πελοπόννησο, Αίγινα, στην Μεγάλη Ελλάδα και στην Αίγυπτο.
Προς τα Ορφικά Μυστήρια φέρονται αναπόσπαστα συνδεδεμένοι, όπως και παραπάνω αναφέραμε, οι Κάβειροι και συνεπώς τα Καβείρια Μυστήρια, όπως αυτό αποδεικνύεται και από τα Ορφικά (Αργοναυτικά 27-29) όπου αναγράφεται «ἡδ’ ἀγλαά δῶρα Καβείρων· χρησμούς τ’ ἀρρήτους Νυκυός περί Βάκχου ἄνακτος· Λῆμνον τε ζαθέην ἡδ’ εἰναλίην Σαμοθράκην».
(και για τα λαμπρά δώρα των Καβείρων και για τους ανέκφραστους χρησμούς της Νύκτας περί του άνακτος Βάκχου· και για την ιερή Λήμνο και την θαλασσινή Σαμοθράκη).
Το ίδιο ισχύει επίσης και για τα Κρητικά Μυστήρια, στα οποία λατρεύονταν οι Κουρήτες, οι οποίοι ταυτίζονται με τους Κάβειρους, όπως αποδεικνύει ο ομώνυμος Ορφικός ύμνος σε θυμίαμα και λίβανον των Κουρήτων.
Από τα Ορφικά στην συνέχεια προήλθαν τα σπουδαιότατα Μυστήρια που λειτούργησαν στην Ελλάδα τα Ελευσίνια Μυστήρια όπως αναφέρεται στα Ορφικά «Σώζεται εἰς αὐτούς ὁλόκληρος ἡ διδασκαλία τοῦ λόγου, ἐκ τῶν ἀρχαίων θεολόγων Μουσαίου καί Λίνου καί μάλιστα ἐκ τοῦ διδάξαντος τάς Τελετάς καί τά Μυστήρια, τόν Ορφέα».
Τα κυριότερα στην Μυστήρια που λειτούργησαν Ελλάδα ήταν τα Καβείρια, τα Κρητικά, τα Ορφικά, των Λυκομηδών, τα Ελευσίνια και τα Αιγυπτιακά αυτά δηλαδή της Ίσιδος και του Οσίριδος.
Εν τούτοις παρά το πλήθος των Μυστηρίων, όλα αυτά είχαν τις ίδιες αρχές και τους ίδιους σκοπούς, μόνο διαφορετικά ονόματα στους διάφορους τόπους, σημαντικές ήταν και οι μεταξύ τους επιδράσεις.
Από όσα μέχρι σ’ εμάς διεσώθησαν, συμπεραίνεται ότι στα Μυστήρια, διδάσκονταν κατά τρόπο συμβολικό και αλληγορικό η Κοσμογονία, η Θεογονία, η Πίστη στο Θείο, θεωρούμενο ως Παγκόσμιο Καθολικό Απρόσωπο Λόγο, η σύσταση και η αθανασία της ψυχής, η σημασία της Ζωής και του Θανάτου, η τύχη της ψυχής μετά θάνατόν, ο σκοπός της στον κόσμο παρουσίας του ανθρώπου και η λύτρωση από τον νόμο του θανάτου και η Θεουργία.
Όλα αυτά τα στήριζαν στην μελέτη της Φύσης και των Νόμων της.
